Vivat, crescat, floreat! - o korporacjach, w tym o K! K! Gnomia, Montana w BIP AGH
Biuletyn Informacyjny Pracowników AGH, Kraków, 22.2.1995
Organizacje studenckie są równie stare jak uniwersytety. Ich pierwotną formą były tzw. “nacje“, które jak nazwa wskazuje, grupowały studentów poszczególnych narodowości, względnie regionów kraju i stanowiły dla nich substytut środowiska (narodowego, regionalnego, językowego), szeroko pojętej rodziny, chroniły przed wyobcowaniem a także agresją z zewnątrz - nieraz zorganizowaną, np. dyskryminującą. Były organizacjami samorządnymi, samopomocowymi, w zasadzie nieformalnymi. Tam gdzie studentów poszczególnych narodowości było niewielu, tworzyły się nacje skupiające nieraz kilka sympatyzujących grup narodowościowych.
Najstarsza znana nacja polska powstała (po buncie studentów na uniwersytecie praskim) w 1409 roku w Lipsku, gdzie w różnych formach organizacyjnych przetrwała do początku I wojny światowej.
Nie miejsce tu na opisywanie procesu ewolucji tych “regionalnych“ i pierwotnie dość luźnych organizacji, wypada stwierdzić jednak, że od początku były to organizacje narodowe o charakterze zorientowanym wyraźnie do wewnątrz, na służenie własnym członkom, głównie w zakresie ich wychowania i wykształcenia.
Z tej tradycji na przełomie XVIII i XIX wieku zrodził się ruch korporacyjny w Niemczech, Austrii i Szwajcarii oraz w krajach skandynawskich i bałtyckich. W tych ramach zrodził się także i polski ruch korporacyjny, który od początku miał charakter narodowo-patriotyczny i w tym kontekście polityczny - najstarsza polska korporacja POLONIA powstała w 1828 roku w Dorpacie (obecnie Tartu, Estonia). Jej założycielami były niedobitki Związku Filaretów. Dorpat, Ryga, Freiberg, Leoben, Wiedeń, Petersburg i Gdańsk to ośrodki uniwersyteckie, z których wywodziły się najstarsze polskie korporacje akademickie. Próby organizowania związków korporacyjnych na terenach wszystkich trzech zaborów (podejmowane zwłaszcza w Warszawie) były likwidowane już w zarodku, m. in. w ramach współpracy zaborczych policji.
W Polsce niepodległej ruch korporacyjny reaktywował się w pierwszych latach po wojnie. W 1921 roku powstał Związek Polskich Korporacji Akademickich (ZPKA), który jednoczył i ujmował w uporządkowane formy organizacyjne, dbał o należyty poziom życia korporacyjnego oraz reprezentował wobec władz akademickich i państwowych.
Stare korporacje, założyciele ZPKA reaktywowały działalność w polskich miastach uniwersyteckich: Warszawie,Wilnie, Lwowie, Poznaniu i Gdańsku.
Korporacje liczyły po 20-70 członków. Po rocznym kandydowaniu nowy członek zyskiwał drogą balotażu pełne prawa. Po ukończeniu studiów pozostawał w korporacji jako filister i współżył z młodszymi.
W 1920 roku i dalszych powstały pod opieką starych, nowe korporacje m. in i w Krakowie, gdzie w 1939 roku działało 12 korporacji będących członkami ZPKA, zorganizowanych w Krakowskim Kole Międzykorporacyjnym (Kr. K. M.). Dwie z tych korporacji - “Gnomia“ i “Montana“ - zostały założone przez studentów Akademii Górniczej w 1923 i 1924 1) roku z inspiracji “Starych Strzech“ z Akademii Górniczych w Leoben i Freibergu, których organizacje 2) nie reaktywowały się po wojnie. W ten sposób korporacje te, mające silne zaplecze wśród “Starych Strzech“ głównie na Górnym Śląsku, stały się nosicielkami tradycji górniczych, które przeniosły na teren krakowskiej górniczej Alma Mater.
Korporacje z samej swojej istoty, zawsze były i pozostają organizacjami zwróconymi do wewnątrz, jako że ich głównym zadaniem jest wychowanie własnych członków na wzorowych aktywnych obywateli. Z tej też przyczyny zrzeszone w ZPKA korporacje były apolityczne i liberalne. Statuty niektórych z nich zabraniały swym członkom przynależności do partii politycznych. W okresie międzywojennym korporacje energicznie zwalczały próby zawładnięcia nimi tak przez organizacje prorządowe, jak i opozycyjne, przede wszystkim ONR, którego członkami było zresztą wielu korporantów. Zbyt nieraz skrajny liberalizm powodował, że wiele konfliktów poważnie osłabiło pozycję społeczną ZPKA. Choć korporacje wprowadzały do władz SSAG ograniczoną liczbę swych przedstawicieli, to jednak miały zawsze istotny pośredni wpływ na postawę polityczną Stowarzyszenia i jego funkcjonowanie.
W 1993 roku zawiązało się i zarejestrowało w Warszawie Stowarzyszenie Filistrów Polskich Korporacji Akademickich. Postawiło sobie za zadanie - reaktywowanie ruchu korporacyjnego w Polsce. Równoległą inicjatywę podjęli filistrzy zamieszkali w Poznaniu. Reaktywowały się już samorzutnie cztery korporacje: trzy w Warszawie (“Arkonia“, “Sarmatia“ i “Aquilonia“) i jedna w Poznaniu (“Lechia“). Powstała także nowa korporacja - we Wrocławiu: “Magna Polonia Vratislaviensis“. Są szanse, że dalsze reaktywują się, względnie powstaną nowe.
1) K! Gnomia kandydowała przy warszawskiej K! Jagiellonia (założonej w Wiedniu w 1910 roku), była to pierwsza korporacja w Krakowie, która następnie “matkowała“ m. in. drugiej korporacji górniczej K! Montana. Sztandary obu tych korporacji są przechowywane w Sali Posiedzeń Rektoratu AGH;
2) Najważniejszą z nich było Stowarzyszenie Sarmatia skupiające studentów polskich w Leoben i Freibergu.
Prof. dr inż.
Stanisław M. Komorowski
Filister K! Montana